Ivan Sergejevitsj Toergenjev

door | Recensies

recensie russische literatuur

Ivan Sergejevitsj Toergenjev (1818-1883) Telg van de Russische aristocraatie. Zie voor meer informatie over zijn werk  uitgeverij van Oorschot.

De Correspondenties  van Toergenjev – Selectie van 6000 brieven

Over de klassieke Russische schrijver Ivan Sergejevitsj Toergenjev (1818-1883) zei James Joyce: ‘Toergenjev was een sentimenteel iemand die verliefd wilde blijven op eigen sensualisme. Zijn wereld is een vale wereld vol pastellen. Hij was een goedgemanierde Russische heer die af en toe met vuur speelde maar er wel voor zorgde zich nooit te branden.’

Het is waar dat Toergenjev elke vorm van geweld schuwde, wat hem in het kielzog van Poesjkin en Lermatov tot de meest lyrische schrijvers maakt van het Russische romantisch classicisme. In zijn oeuvre komen nauwelijks stokslagen voor. Zijn drama’s missen de gebarsten scherven, de onherstelbare paniek, het mes in de rug. Bij Toergenjev zit het addertje dieper althans fijner onder het gras verscholen. Zijn personages zijn doorgaans gefolterde zielen die zich zonder opstand schikken in hun lotsbestemming. Hun conflict ligt in de zwijgzaamheid van het aanvaarden, zij lijden aan stille twijfels: voornamelijk aan zichzelf en hun idealen.

Over de achtergronden van Toergenjevs literaire ideeën kan men nu lezen in zijn titanische brievenwisselingen die in twee boeken zijn vertaald op basis van een nauwkeurige selectie, Toergenjev was een onvermoeibaar brievenschrijver (naar verluidt schreef hij ongeveer 6000 brieven). Vooral tijdens zijn reizen liet hij geen dag voorbij gaan zonder zijn vrienden een literaire schets, enige lucida intervalla, een politiek commentaar, een filosofische beschouwing of gewoon de groeten te sturen. Aldus vormt zijn correspondentie meer een soort bellettristsche kroniek van het culturele leven in de negentiende eeuw dan een strikt egodocument.

 Liefdesintriges

Opmerkelijk veel ongerepte meisjes dartelen rond in zijn romans en toneelstukken. Trotse, ernstige meisjes vol onvervuld verlangen, die neergeknield voor de iconen bidden in de dorpskerk en samen met hun tantes sokken breien voor hun onderdrukkers. Zij bezitten vergeleken met de heerszuchtige mannen meer geestelijke verfijning, wat evenwel tevens hun kruis is. Bijna alle vrouwen gaan in Toergenjevs wereld ten onder aan de steriliteit van hun omgeving. Of het zijn vrouwen die de droom koesteren over de held die hen uit het saaie plattelandsleven zou voeren. Met deze vrouwen ging het nooit goed, de onverkwikkelijke liefdesintrige was een van Toergenjevs geliefkoosde thema’s. Toch geldt hij buiten kijf als de absolute meester van het geïdealiseerde vrouwenportret. Dat blijkt ook aan zijn talloze lyrische brieven aan de Spaans-Franse operazangeres Pauline Viardot, zijn grote liefde die hij in Parijs ontmoette.

Zijn discussies met de Franse prozaïsten Daudet, Sand en Flaubert kenmerken zich door een intense levendigheid. Interessant is ook de briefwisseling die Toergenjev had met de Amerikaanse schrijver Henry James (1843-1916). James onderging de invloed van Toergenjevs romanstijl. Toergenjev bouwde een verhaal op uit de kenmerkende eigenschappen van zijn personages en maakte aldus de sociale werkelijkheid ondergeschikt aan de lotgevallen van het individu, een constructie die James met veel succes introduceerde in de Amerikaanse literatuur.

Toergenjev was een telg van de Russische aristocratie die het reactionaire despotisme aanhing. Hij ging gebukt onder de wrede machtswellust van zijn sadistische moeder; zij mishandelde honderden huisdienaren en slaven. Dit had verstrekkende gevolgen voor Toergenjev. Hij zette zich in voor de afschaffing van het lijfeigenschap, lanceerde het begrip lisjnije ljoedi ‘de overtollige mensen’, zoals hij de aristocraten definieerde, en hij bleef tot aan zijn dood ongehuwd.