Dagboek Taalkwesties de Tangconstructie
Bijdrage opgedragen aan Ole B.
illustratie schetsboek vrije tekeningen
Notities Eigenaardige taalkwesties
publicatie dagboekproza uit mijn persoonlijke papieren archief indertijd geschreven toen ik toegewijd was aan de romankunst.
Wijf en varken
Het woord tang heeft een charmante extra functie in de taal. Het gereedschap is net als de hamer (het versleten symbool van het communisme) gebruikt in creatieve uitdrukkingen. Alreeds bekend is de sterk verouderde al wellicht totaal vergeten uitdrukking, die je dus nauwelijks of niet meer hoort of leest, die ik niettemin nog steeds respecteer wegens de fraaie vulgaire suggestiviteit ervan. ‘Een tang van een wijf.‘
Tang hier als synoniem van kreng. Is niet een feminist geweest die deze uitdrukking introduceerde in de Nederlandse taal. De herkomst (etymologie) ervan is onduidelijk, tijdspanne noch naam ontbreekt.
Ook verouderd maar wel gebleven in ons bodemloze collectief geheugen, is deze creatieve uitdrukking: ‘Dat slaat als een tang op een varken.’ Hoe vaak ik dat wel niet gedacht heb als ik iemand hoorde lullen tijdens een zomers tuinfeest waar het bier en de witte wijn rijkelijk vloeide. Tuinfeest met drankkar, zoal de Vlamingen zeggen.
Militaristische terminologie – de tangbeweging
Het woord tang verleent in metaforisch opzicht ook een goede dienst in het militaristische jargon. De tangbeweging is een begrip dat ook in het schaak en damspel wortel heeft geschoten. Bedoeld is een sluwe tactische beweging tijdens het oorlog voeren van oppositionele strijdkrachten, een beweging die je kan zien in de vorm van een tang, wanneer de vijand tussen twee vooruitgeschoven vleugels wordt ingesloten, omsingeld langs de flanken, die manoeuvre wordt door de militaire specialisten de tangbeweging genoemd.
Lof aan de linguïsten
De kenners van de Nederlandse taal, zij die de taalkunde professioneel beoefenen, verdienen alle lof. Ze onderzoeken de taal gezien als een groot veranderlijk syntactisch geheel. Alles wat ermee heeft te maken, van gewoon alledaags tot opmerkelijk en bizar, krijgt aandacht. De samenhang van de woorden in de zinsbouw, de structuren en de details. Ze stuiten op eigenaardige verschijnselen, rare dingetjes waar de doorsnee taalgebruiker geen flauw benul van heeft. Een voorbeeld is de tangconstructie, die heeft twee varianten. De eerste is een constructie waarbij er een grote, soms storende afstand bestaat tussen de delen van een syntactische constructie, delen van een scheidbaar werkwoord, zoals in het werkwoord voorbereiden.
schetsboek vrije tekeningen
Voorbeeld – de tangconstructie gedemonstreerd
Eenmaal genadeloos getroffen door de ongeneeslijke ziekte, bereidt hij zich terdege elke dag van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat met een uit nood geboren gebedje op het ene gevreesde onvermijdelijke moment voor.
In deze volzin vormen bereidt en voor de tangconstructie, ze staan tussen maar liefst 22 andere woorden. Nu dan de Legitieme Vraag. Wie gebruikt dit taalkundig fenomeen bewust in zijn teksten? Uitsluitend literatoren en columnisten?
De tangconstructie kan je inzetten als een stijlfiguur. Maar die is onmodern geworden, wordt als storend ervaren, hoewel dat afhankelijk is van het aantal woorden tussen het opgesplitste werkwoord. Opeisen bijvoorbeeld kan wel: Hij eiste de snelste weg naar de uitgang op. Eiste en op staan dicht bij elkaar en storen niet.
Groteske toepassing
De tweede variant van de tangconstructie bestaat uit de delen tussen het lidwoord en zelfstandig naamwoord, ik heb een voorbeeld geschreven, de volgende zin, ietwat grotesk.
De altijd weer tot vervelens toe terugkerende hopeloos treurige en kleurloze dag, die afschuwelijk traag en lang duurt.
Hier wordt het lidwoord de waarmee de zin begint pas na tien andere woorden verklaard naar haar zelfstandige naamwoord dag. Ik houd van deze tangconstructie. Bijna de enige?