Kunstmagazine is een onafhankelijke rubriek die in het bijzonder over de moderne beeldende kunst gaat, verschijnt onregelmatig met bijdragen van uitsluitend de auteur, zelf actief en productief als beeldend kunstenaar.

De allereenzaamste man

Dit zelfportret van Edvard Munch schilderde hij in de late nadagen van zijn leven (twee jaren later overleed hij). Noorwegen, In de jaren veertig van de vorige eeuw. Die nadagen hebben hun eigen dynamiek, tijdens die levensfase valt de mens, ondanks behaalde successen, ten prooi aan sombere gevoelens en donkere gedachten richting de dood.

Sinds Cicero het optimistische proza getiteld De kunst van het ouder worden schreef tijdens de dictatuur van Julius Caesar, weten we dat met het ouder worden de genietingen van het leven niet ophouden. Dat is zeker met Edvard Munch niet het geval geweest. Heel zijn oeuvre getuigt van een Dostojevskiaanse obsessie met de overal op de loer liggende dood.

Wat mij raakt als ik dit zelfportret langdurig bekijk (hetgeen ik al jaren doe), is de verpletterende sfeer van eenzaamheid en vervreemding die het uitstraalt. Een figuur als Mussolini zou nooit zo geposeerd hebben. Hier zien we een oude man die zich blootgeeft in zijn kwetsbaarheid en een weggekwijnde indruk maakt, afgemat. Eenzamer kan een man nauwelijks overkomen in een situatie die weliswaar huiselijke details vertoont maar pure wanhoop uitdrukt.

Zie hem staan. Munch by himself, de kunstenaar die een groot deel van zijn leven als kluizenaar doorbracht, zich terugtrok van de wereld, eigenlijk alleen maar wilde schilderen, dat dan ook uitvoerig heeft gedaan. Hij geeft bewust enkele symbolische hints in dit schilderij, let op zijn keuze van meubels in het interieur. Hij posteert zichzelf enigszins in het midden, links van hem in de vorm van een pendule staat de tijd, als een lichaam. Wilde hij met dat bombastische uurwerk, prominent aanwezig, aangeven dat zijn tijd om het leven te verlaten is aangebroken?

De aanwezigheid van de tijd is als een significant accent in de compositie gebruikt, ongetwijfeld duidend op de nabije dood.

Rechts van hem staat het bed, waarin de mens als kind wordt geboren en doorgaans als uit elkaar vallend mensje sterft. Het bed is bedekt. Is de compositie van het beddensprei, het Scandinavische patroon van felle kleuren en strepen, een verholen teken van hoop? Lijkt mij vergezocht. Wat ik wel kan delen in de meest gangbare interpretaties van dit schilderij, is de betekenis van de vloer. Hoe Munch die heeft geschilderd is opvallend, geen vloerplanken, maar een onbestemde ondergrond waarop hij staat, alsof hij al aan het zweven is. Achter hem een impressie van zijn eigen schilderijen als kladversies.

Munch hield van naakten schilderen. De aanwezigheid van zo’n naakte vrouw (slechts haar omtreklijnen) aan de muur op een spijkertje gehangen geeft weer aan hoe schrijnend de sfeer is in zijn slaapkamer. De deur staat open naar een ander vaag vertrek, dat slordige zwarte vlekje erop, grappig detail, de deurknop geminimaliseerd. Let op zijn handen die op non-actief zijn gesteld wegens geestelijke vermoeidheid en kijk even goed naar zijn gezicht, ogen gesloten, zijn mond staat treurig, de lippen gesloten; in een neerwaartse boog accentueren ze de bedroefde stemming – het is een mondje dat zonet in een zure appel heeft gebeten. Zijn hoge skeletachtige voorhoofd en kale schedelpan suggereren ouderdom dat wil zeggen gebreken.

Het opvallendste is wel de rode stippen op beide oren. Wat doen die daar? Leed Munch aan tinnitus? Of dempte hij zijn oren omdat hij de fluitende vogeltjes buiten niet meer wilde horen? Onverdraaglijk. Of is dat rood, ook boven op zijn hoofd, een gril geweest van zijn expressionistische penseelstreken, zonder bijbetekenis aangebracht om enige spanning aan het geheel te geven?